Kilo verme amaçlı enerjisi azaltılmış gıdalar denilince ne anlıyorsunuz?

Yaz ayları yaklaşırken insanların fazla kilolarından kurtulma taleplerinin artması ile birlikte kilo verme amaçlı olarak formüle edilmiş gıdaların reklamlarının da arttığını görüyoruz. Peki, bu gıdaları ne kadar tanıyoruz?

Bu tip gıdalar piyasada “kilo verme amacıyla enerjisi kısıtlanmış gıdalar” adı altında yer alıyor. Bu tanım, üretici talimatlarına göre kullanıldıklarında günlük toplam diyetin tamamının veya bir kısmının yerini alabilecek özel formüle edilmiş ürünleri ifade ediyor. Bunların enerjisi azaltılmış. Yetişkin bir insanın tüm besin öğeleri ihtiyaçları karşılamaya yönelik olarak formüle ediliyorlar. Bu gıdaları kullanmayı tercih etme nedeni kişilerin kolay yoldan kilo vermek konusundaki talepleri.

Peki, bu gıdaların içeriği nasıl düzenleniyor?

Özel beslenme amaçlı bu gıdaların piyasada yer alması için özel olarak formüle edilmiş olması gerektiğini söylemiştim. Bunun kurallarının da belirlenmiş olması gerekli. Avrupa Birliğinin Kilo Verme Amaçlı Enerjisi Kısıtlanmış Gıdalar Hakkında Komisyon Direktifi’ne paralel olarak hazırlanan “Türk Gıda Kodeksi Kilo Verme Amaçlı Enerjisi Kısıtlanmış Gıdalar Tebliği” ile bu sağlanmış ve bu tip gıdaların tüm özellikleri ve üretimleri için uyulması gereken kurallar belirlenmiş.

Bu ürünlerin etiketleme, reklam ve sunumunda, kullanımları sonucunda ortaya çıkan kilo kaybı hızı veya miktarına dair beyan yapılması kesinlikle yasak.

Bu gıdalar “günlük diyetini tamamını karşılayabilecek gıdalar” ve “günlük diyetin bir ya da daha fazla öğününün yerini alabilecek gıdalar,” olmak üzere iki tip olarak formüle edilebiliyor.

Günlük diyetin tamamını karşılayabilecek gıdaların etiketinde, “kilo kontrolü için toplam günlük diyetin yerini alır” ifadesi, “ürünün günlük temel besin ögelerini yeterli miktarlarda sağladığına dair bir ifade” ve “ürünün tıbbi tavsiye olmaksızın üç haftadan fazla kullanılmaması gerektiğine dair bir ifade” yer almalı.

Günlük diyetin bir ya da daha fazla öğününün yerini alabilecek gıdaların etiketinde, “kilo kontrolü için öğün yerini alır” ifadesi, “ürünlerin yalnızca enerjisi kısıtlanmış diyetin bir parçası olarak kullanıldığında yararlı olduğuna ve diğer gıda maddelerinin de bu diyetin gerekli bir parçası olduğuna dair bir ifade” yer almalı.

Etikette ürünü hazırlama ve kullanma talimatı verilmeli. Günde 20 g’dan fazla günlük poliol alımını sağlıyorsa “gıdanın laksatif etkisinin olabileceğini belirten bir ifade” ve “günde yeterli miktarda sıvı alımının önemine dair bir ifade” etikette bulunmalı.

Etiketlerde zorunlu olarak bulunması gereken tavsiye edilen tüketim tarihi, menşe ülke, ithal izni veya kayıt/onay numarası gibi diğer etiket bilgileri de kontrol edilmeli.

Bu ürünlerin enerji ve besin öğeleri miktarları ne kadar?

Tüketime hazır olarak sunulan ya da üretici talimatlarına göre hazırlanarak tüketime hazır hale getirilen ürünün protein, karbonhidrat, yağ, vitamin, mineral miktarı ve enerji değeri sayısal olarak etikette yer almalı.

Yetişkin bir bireyin normal beslenmesini sağlamak için günlük alması gereken enerji ortalama 2000 kcal. Günlük diyetinizin tamamını bu tip bir gıda ile karşılarsanız günlük alacağınız enerji 800- 1200 kcal arasında olacaktır. Günlük diyetinizde bir ya da iki öğün yerine bu gıdaları kullanırsanız alacağınız enerji öğün başına 200-400 kcal arasında olacaktır.

Bir gıda ürününün yüksek protein içeriğine sahip olduğunu söyleyebilmek için, bu gıdanın enerji değerinin en az %20’sinin protein tarafından sağlanması gerekiyor. Kilo verme amaçlı gıdaların içerdiği proteinden gelen enerji miktarı ürünün toplam enerji değerinin %25’inden az ve %50’sinden fazla olmamalı. Görüldüğü üzere bu ürünlerin yüksek protein içerdiği beyan edilebilir.

Günlük diyetin bir ya da daha fazla öğününün yerini alabilecek gıdalarda protein miktarı 125 g’ı aşmamalı.

Bu ürünlerde yağ miktarı da kısıtlanmış. Yağdan sağlanan enerji, ürünün toplam enerji değerinin %30’undan fazla olmamalı

Günlük diyetin tamamını karşılayabilecek gıdalar günlük vitamin ve mineral miktarlarının en az %100’ünü sağlamak zorunda. Bu ürünlerin diyet lifi içeriğinin günlük miktarı 10 g’dan az ve 30 g’dan fazla olamaz.

Günlük diyetin bir ya da daha fazla öğününün yerini alabilecek gıdalar, her öğünde, vitamin ve mineral miktarlarının en az %30’unu sağlamak zorunda.

Türk Gıda Kodeksi Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği, incelme veya kilo/ağırlık kontrolü veya açlık hissinin azaltılması veya tokluk hissinin artırılması veya diyetten sağlanan enerjinin azaltılmasına atıfta bulunan beyanların yapılmasına izin veriyor. Ancak bu beyanların bilimsel kanıtlara dayandırılması şartı var.

Bu gıdalar etiketlerinde veya reklamlarında beyan edilen özelliklere sahip mi?

Görüldüğü üzere kilo verme amaçlı gıdaların enerjisi düşürülmüş. Bunun yanı sıra diğer besin öğelerinin miktarları da ihtiyaçlar dahilinde ayarlanmış. Tabi mevzuatına uygun şekilde formüle edilmiş ve izin almış olmaları halinde bu özelliklere sahip olduklarını söyleyebiliriz.

İnsanların kilo problemi devam ettikçe zayıflamak için çare arayışları devam edecek ve yukarıda bahsettiğim tip ürünlere talep olacaktır. Bunların ürün etiketi üzerinde verilen bilgilere dikkat edilerek ve kullanma talimatlarına göre kullanılması çok önemli. Her bireyin ihtiyaçlarının farklı olabileceğini unutmamak gerek. Bu nedenle bu tip gıdaları doktora veya diyetisyene danışmadan kullanmaya başlamayın derim. Kilo vermeyi amaçladığınızda öncelikle normal beslenme planınızı ayarlayıp ya da bir uzmana ayarlatıp fiziksel aktivite ile birlikte sonuç almayı denemek ilk seçeneğiniz olmalı.

Gıdalara ek vergi getirilmesi ile sağlıklı beslenme arasındaki ilişki…

Yeterli ve dengeli beslenen, normal kiloda ve sağlıklı bir birey olabilmek için beslenmenin ne kadar önemli olduğunu birçoğumuz biliyoruz. Günümüzde obezitenin, kalp ve damar hastalıklarının, diyabetin tüketicileri tehdit ettiğinden de çoğumuz haberdarız. Tüketici olarak bilgili ve bilinçli olmak bizim sorumluluğumuzda ancak sağlıklı beslenmemize olumlu etkisi olan gıda ve içeceklerin üretimini sağlamak konusunda üreticilerimizin de büyük sorumlulukları var. Sağlıklı beslenmenin sağlanması ve obezite ile mücadele konusu ilgili tüm tarafların gündeminde.

Benim bu yazıma konu olan gıdalara ek vergiler konulması konusu da bu mücadelenin bir parçası olarak birçok ülkede yetkili otoritelerin gündeminde yer buldu. Bu vergilendirme sistemi katma değer vergisinden farklı olarak sağlık bağlamında olumsuz etkileri olabilecek mallara konulan bir vergi türü (sigara ve alkol vergileri gibi).

Dünya Sağlık Örgütü’nün obezite ile mücadele konusunda tavsiyeler içeren raporlarında gıdalara ek vergi konulması hususu yer alıyor. Birçok kurum ve kuruluş tarafından hazırlanan bu konudaki raporlarda “Yağ ve şeker içeren gıda ve içecekler için etkili bir vergi uygulanması” konusunda görüşler var.

Ülkemizde ise Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan “Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı 2014-2017”nın “Obezitenin Önlenmesine Yönelik Hedef ve Stratejiler” kısmında “Az miktarda tüketilmesi gereken gıdaların vergilerinde artış, teşvik edilen gıdalarda ise fiyat sübvansiyonu veya üretimin teşviki için gerekli önlemlerin alınmasının sağlanması.” şeklinde gıda vergilendirmesine vurgu yapılmış.

Yine Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan “Türkiye Aşırı Tuz Tüketiminin Azaltılması Programı 2017-2021”nda da “Tuz içeriği yüksek gıdalar için vergi düzenlemelerine ile ilgili çalışmalar yürütülmeye başlanması.” öngörülüyor.

Vergilendirmede şekerle tatlandırılmış gıdalar özellikle hedef alınıyor, ancak diğer gıda kategorileri de konuşuluyor. Halen Belçika, Fransa, Macaristan, Danimarka, Finlandiya, Meksika gibi bazı ülkelerde yüksek şeker, yağ içeren gıdalar ve içecekler için ek vergi uygulanıyor.

Belçika’da şeker ve tatlandırıcı içeren alkolsüz içecekler için özel tüketim vergisi uygulanıyor. İngiltere’de yüksek şekerli ürünlere vergi uygulaması bu ay başlatıldı.

Ancak gıda vergilendirmesi konusu beklendiği gibi yaygınlaşmadı. Birçok ülke vergi uygulamasının zorlukları karşısında gıda ürünlerini vergilendirmemeyi tercih etti. Danimarka yağ vergilerini iptal etti, 2012 yılından itibaren şekerlemelerden alınan vergi oranda bir artış yapmadı. Aynı şekilde Estonya’da da şekerli içecekler için konulması planlanan vergi konusunun daha detaylı değerlendirilmesi kararı alındı.

Yüksek yağ, şeker, kalori hatta tuz içeren gıda ve içeceklere ek vergi uygulamasının temel amacının gelir arttırmak değil de fazla tüketimi azaltmak ya da engellemek olduğu söylense de sonucun ne kadar etkili olduğuna dair çok fazla kanıt yok.

Bu konudaki tartışmalara bir cevap bulmak umuduyla 2014’de Avrupa Komisyonu Girişim ve Sanayi Genel Müdürlüğü tarafından “Gıda Vergileri ve Tarım Gıda Sektörünün Rekabet Edebilirliğine Etkileri” konulu bir rapor yayınladı. Bu çalışmaya göre şeker, yağ açısından yüksek olan ürünlere konulan uyumlaştırılmamış vergilerin, özellikle küçük işletmeler olmak üzere tarım ve gıda sanayisinin rekabet edilebilirliğini etkileyeceği ve bu ürünlere konulan vergilerin tüketimi azaltabileceği, ancak şeker, yağ, tuz gibi hedeflenen bileşenlerin tüketimini azaltmayacağı sonucuna varıldı. Raporda vergi uygulaması etkilerinin daha ileri düzeyde değerlendirilmesi gerektiği belirtildi.

Bu konuya gıda sektörü nasıl bakıyor?

Gıda sektörü vergilendirmenin gereksiz olduğunu, sektör olarak çocuklara yapılan gıda pazarlamasının kısıtlanması, ürünlerin yeniden formüle edilmesi, gıda etiketlerinin modifiye edilmesi ve sağlıklı beslenme konusunda rehberlik edilmesi gibi gönüllü çalışmaları yapmaya istekli olduklarını söylüyor. Ama tabi çok az sayıda ve etik kurallara uygun çalışan profesyonel firmalar bunu ifade edebiliyor ve uygulayabiliyor.

Sonuç olarak aşırı tüketilmemesi gereken bazı yiyecek ve içeceklerin fiyatını vergiler yoluyla artırmak politik bir önlem, ancak tüketicilerin bu ürünleri satın alma gücünün azaltılması gibi bir mantıkla yola çıkılmasının olumlu sonuçlarına dair fazla veri yok elimizde.

Gıda ve içecekleri tütün ve alkol ile bir tutmak yanlış bir yaklaşım. Bir ürüne içerdiği yağın veya şekerin oranına göre ek vergi koyarak fiyatını arttırmaktansa, tüketicilere sağlıklı bir diyet ile besin öğelerinin alımını dengelemesini sağlayacak eğitim, ürün seçenekleri, küçük porsiyonlu ürünler sunmak daha mantıklı görünüyor.

Avrupa tüketici örgütleri uyarıyor; beslenme ve sağlık beyanları sizi…

Avrupa Tüketici Organizasyonu (BEUC) ve bu kuruluşa üye olan 11 ülkenin organizasyonu 19 Ocak 2017’de yayınladıkları bir bildiri ile besin profillerini düzenlemediği ve dolayısıyla piyasada yer alan yanıltıcı sağlık ve beslenme beyanlarını önlemekte geç kaldığı konusunda Avrupa Komisyonunu suçladı. 9 yıldır besin profillerinin belirlenmemiş olmasını büyük bir eksiklik olarak duyurdu.

11 ülkenin tüketici organizasyonu tarafından Avusturya, Belçika, Kıbrıs, Danimarka, Almanya, İtalya, Norveç, Portekiz, Slovenya, İspanya, İsviçre piyasasından toplanan ürün etiketleri BEUC web sitesinde yayınlandı. 26 Ocak tarihine kadar her gün bir gıda kategorisi için tüketiciyi yanıltıcı beyan içeren etiketleri yayınlamaya devam edecekler. Bu örneklerin ilk partisi toz içeceklere ait. Bu ürünlerin etiketlerinde yüksek lif içerdiği, vitamin içerdiği gibi olumlu özellikler beyan edilmesine rağmen yüksek şeker deposu oldukları ve dolayısıyla tüketicileri yanıltıcı bilgilendirme yapıldığı iddia ediliyor. Özellikle çocukları hedefleyen birçok gıda ve içecek ürününde yapılan beyanlarla beslenme ve sağlık avantajları olduğunun öne çıkarılmasına rağmen bu ürünlerin şeker, yağ ve tuz miktarlarının yüksek olduğu belirtiliyor.

Avrupa Birliğinde 1924/ 2006 sayılı Sağlık ve Beslenme Beyanları Tüzüğü ile yapılabilecek sağlık ve beslenme beyanları belirlenmiş. Bu mevzuat ile gıdaların ve gıda kategorilerinin spesifik besin profillerinin 19 Ocak 2009’a kadar belirleneceği hususu yer alıyor. Ancak henüz böyle bir yayın yok. Avrupa Komisyonu tarafından henüz besin ögeleri profilleri yayınlanmamış olmasına rağmen Fransa, İngiltere, Avustralya ve ABD gibi bazı ülkelerde kendi hazırladıkları besin profillerinin kullanıldığını biliyoruz. İlaveten birçok şirket kendi oluşturdukları besin profillerini (kriterlerini) belirlemiş, örneğin çocuklara yönelik ürünlerin pazarlanması için bu kriterlere uyulması şartı getirilmiş.

Avrupa’da bu tartışmalar yaşanırken ülkemizde 26 Ocak 2017 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Türk Gıda Kodeksi Beslenme ve Sağlık Beyanları Yönetmeliği ile sadece sağlık beyanları için kullanım koşulları belirlendi. Yönetmelikte yer alan bir sağlık beyanının gıdanın etiketi, tanıtımı veya reklamında kullanılabilmesi için besin öğesi profili açısından mevzuatla getirilen koşullardan en az ikisine bir arada sahip olması zorunlu tutuldu.

Besin profillerinin belirlenmesi neden gerekli

Besin profili belirlenerek gıdanın gerçek yapısını gizleyecek beyanların yapılmasını önlemek amaçlanıyor. Tükettiğiniz gıdanın içerebileceği maksimum doymuş yağ, tuz ve şeker gibi besin öğelerinin miktarlarının belirlenmesi o gıdanın besin profilinin belirlenmesi demek oluyor. Bu içerik göz önüne alınarak beyan yapma koşulları getirilirse, üretici yağı çok yüksek bir üründe “yüksek vitamin içerir”, “lif kaynağı” vs gibi iddialı beyanları yapamayacak.

Örnek olarak bir şekerleme için “düşük yağ içerir” beyanının yapılması ile bu ürünün yüksek şeker içeriği göz ardı edilebilir veya bir şişe vitaminle zenginleştirilmiş süt üzerinde “… bağışıklık sisteminin normal fonksiyonuna katkıda bulunur” ifadesi onun yağ içeriğini fark etmeyi maskeleyebilir. Tüketicilerin bu beyanları ürün etiketlerinde görünce o ürünün her yönüyle kendileri için yararlı olduğunu düşünmeleri riski var.

Besin profili uygulaması beslenme veya sağlık beyanı yapıldığında gıda ürününün genel besin durumunu maskelemesini önleyecek, dengeli beslenmek için sağlıklı seçimler yapmaya çalışan tüketicilerin yanlış yönlendirilmemesini sağlayacaktır. Genel olarak kabul görmüş bilimsel verilere göre ve beslenme alışkanlıkları ve geleneklere göre belirlenmelidir. Biz her ne kadar Avrupa Birliğinden bir adım önde olsak da bu kuralların uygulamada ne kadar başarılı olacağı, getirilen kriterlerin ülkemiz piyasasında yer alan tüm gıda ve gıda kategorileri için uygulanabilir olup olmadığı tartışma konusu olmaya devam edecektir.

http://www.beuc.eu/press-media/news-events/time-end-dodgy-food-claims-%E2%80%93-new-beuc-action